Afazili Bireylerde Nesne Kullanımı ve İdeomotor Apraksi: Bir Araştırma
DKT Ahmet Ender DağlarGiriş: Beyin Hasarı Sonrası Sadece Dil Değil, Hareketler De Etkilenebilir: Afazi ve Apraksi
İnme (serebrovasküler olay) veya diğer beyin hasarları sonucu ortaya çıkan afazi, bireyin dil becerilerini etkileyen karmaşık bir durumdur. Ancak beyin hasarının etkileri sadece dil ile sınırlı kalmayabilir. Afaziye sıklıkla eşlik eden ve günlük yaşamı önemli ölçüde zorlaştırabilen bir diğer durum da apraksidir. Özellikle **ideomotor apraksi (İMA)**, bireyin istemli hareketleri planlama ve doğru bir şekilde yerine getirme yeteneğinde bozulma ile karakterizedir. Günlük hayatta sıkça kullandığımız nesneleri (örneğin bir tarak, bir fincan) amaca uygun şekilde kullanmakta zorlanabilirler. Peki, afazili bireylerde nesne kullanımına yönelik İMA ne sıklıkta görülür ve özellikleri nelerdir? Dil becerileri ile bu hareket bozukluğu arasında bir ilişki var mıdır? Bu yazıda, Tiryaki ve Toğram (2021) tarafından yapılan ve bu önemli sorulara ışık tutan bir araştırmayı inceleyeceğiz.
İdeomotor Apraksi (İMA) Nedir ve Neden Önemlidir?
İdeomotor apraksi, beynin sol yarımküresindeki hasarlar sonucu %28 ila %57 oranında görülebilen bir bozukluktur. İMA'sı olan bireyler, bir nesnenin nasıl kullanılacağını bilmelerine rağmen, özellikle sözel bir komut verildiğinde (örneğin, "Bana diş fırçasının nasıl kullanıldığını göster") veya bir hareketi taklit etmeleri istendiğinde bu hareketi doğru bir şekilde sergilemekte zorlanırlar. Hareketin kendisi değil, hareketin planlanması ve doğru motor sıralamasının yürütülmesi bozulmuştur.
İMA'nın önemi şuradan kaynaklanır:
- **Yanlış Tanı Riski:** İMA, özellikle dil ve bilişsel testler sırasında yanlış yorumlanabilir. Birey, bir komutu anlamasına rağmen hareketi yapamadığı için anlamadığı veya başka bir bilişsel sorunu olduğu düşünülebilir.
- **Günlük Yaşam Aktivitelerinde Zorluk:** Önceleri İMA'nın günlük yaşamı çok etkilemediği düşünülse de, son çalışmalar fonksiyonel bağımsızlığı olumsuz etkilediğini göstermektedir.
- **Rehabilitasyon Planlaması:** İMA varlığının bilinmesi, dil ve konuşma terapisi ile ergoterapi gibi rehabilitasyon süreçlerinde kullanılacak yöntemlerin ve hedeflerin doğru belirlenmesi için kritik öneme sahiptir.
Afazili Bireylerde Nesne Kullanımı ve İMA: Bir Araştırma (Tiryaki & Toğram, 2021)
Bu araştırma, inme sonrası afazi gelişen 30 birey ile yaş ve cinsiyet açısından eşleştirilmiş 30 sağlıklı bireyin katılımıyla gerçekleştirilmiştir. Katılımcıların nesne kullanımına yönelik İMA özellikleri, araştırmacılar tarafından geliştirilen "İdeomotor Apraksi Değerlendirme Aracı" ile incelenmiştir. Bu araçta, 10 farklı nesne (diş fırçası, tarak, fincan vb.) kullanılarak İMA dört farklı basamakta değerlendirilmiştir:
1. **Sözel Uyaran:** "Bana [nesne adı] nasıl kullanılır göster."
2. **Görsel Uyaran (Resim):** Nesnenin resmi gösterilerek nasıl kullanıldığının gösterilmesi istenir.
3. **Görsel Uyaran (Gerçek Nesne):** Gerçek nesne gösterilerek nasıl kullanıldığının gösterilmesi istenir.
4. **Taklit:** Araştırmacının yaptığı nesne kullanım hareketinin taklit edilmesi istenir.
- *Öne Çıkan Bulgular:**
- **Afazili Bireylerde Daha Düşük Performans:** Beklendiği gibi, afazili bireyler İMA değerlendirmesinin tüm basamaklarında sağlıklı kontrol grubuna göre anlamlı derecede daha düşük performans göstermişlerdir.
- **En Zor Basamak Sözel Uyaran, En Kolay Basamak Taklit:** Afazili bireyler, en zorlandıkları basamağın sözel komutla nesne kullanımını gösterme olduğunu belirtmişlerdir. En başarılı oldukları basamak ise bir hareketi doğrudan taklit etme olmuştur.
- **Dil Becerileri ve İMA İlişkisi:** Araştırmanın en dikkat çekici bulgularından biri, afazili bireylerin Afazi Dil Değerlendirme Testi (ADD) ile ölçülen dil puanları ile İMA değerlendirmesinin **sözel uyaran basamağındaki** puanları arasında anlamlı ve güçlü pozitif bir ilişki olmasıdır (r=0.92). Bu, dil becerileri daha iyi olan afazili bireylerin, sözel bir komut aldıklarında nesne kullanımını daha doğru bir şekilde gösterebildiklerini işaret etmektedir. Diğer bir deyişle, dilin anlaşılması ve işlenmesindeki yeterlilik, hareketin sözel bir komutla başlatılmasını kolaylaştırmaktadır.
- **Diğer Değişkenlerin Etkisi Sınırlı:** Cinsiyet, afazi tipi, yaş, eğitim süresi ve inme üzerinden geçen süre gibi değişkenlerin, İMA değerlendirme puanları üzerinde anlamlı bir etkisi bulunamamıştır.
Klinik Çıkarımlar ve Rehabilitasyon İçin Öneriler
Bu araştırmanın sonuçları, afazi rehabilitasyonu ile ilgilenen profesyoneller için önemli çıkarımlar sunmaktadır:
- **İMA Değerlendirmesinin Önemi:** Afazi tanısı alan her bireyde İMA varlığı rutin olarak değerlendirilmelidir. Bu, bireyin sadece dil becerilerini değil, aynı zamanda günlük yaşam aktivitelerindeki potansiyel zorluklarını da anlamamıza yardımcı olur.
- **Dil ve Hareket Birlikteliği:** Dil becerileri ile İMA arasındaki güçlü ilişki, rehabilitasyon stratejilerinde her iki alanın da göz önünde bulundurulması gerektiğini gösterir. Dil terapisinde kullanılan sözel komutların anlaşılırlığı ve bireyin İMA seviyesi dikkate alınmalıdır.
- **Uyaran Türünün Seçimi:** Afazili bireyler sözel komutla hareket başlatmada daha çok zorlandığından, terapi sırasında görsel uyaranların (gerçek nesneler, resimler) ve taklit yöntemlerinin kullanılması daha etkili olabilir.
- **İşlevsel Hedefler:** Terapi hedefleri, bireyin günlük yaşamda nesneleri daha bağımsız ve doğru bir şekilde kullanabilmesine yönelik olmalıdır.
Sonuç: Afazi ve Apraksiye Bütüncül Bir Yaklaşım
İdeomotor apraksi, afaziye sıklıkla eşlik eden ve bireyin bağımsızlığını ve yaşam kalitesini olumsuz etkileyebilen önemli bir durumdur. Afazili bireylerin değerlendirilmesinde ve rehabilitasyonunda İMA'nın göz ardı edilmemesi, dil ve hareket sistemleri arasındaki karmaşık ilişkinin anlaşılması, daha etkili ve bireyselleştirilmiş terapi programlarının oluşturulmasına olanak tanıyacaktır. Unutulmamalıdır ki, beyin hasarı sonrası iyileşme yolculuğunda, bireyi bir bütün olarak ele almak ve tüm zorluk alanlarına yönelik kapsamlı bir destek sunmak esastır.
Çağrı: Farkındalığı Artıralım, Desteği Güçlendirelim!
Afazi ve apraksi ile yaşayan bireyler, aileleri ve bu alanda çalışan sağlık profesyonelleri! İdeomotor apraksinin afazi üzerindeki etkileri ve değerlendirme yöntemleri hakkında daha fazla bilgi edinmek, bu bireylerin yaşamlarını kolaylaştıracak önemli bir adımdır. Gelin, bu konudaki farkındalığı artıralım ve multidisipliner bir yaklaşımla en iyi desteği sunmak için birlikte çalışalım.